भारतातील पेट्रोल पंप मालकांना अनिवार्य सुविधा: कायदे, नियम आणि जबाबदाऱ्या

मुंबई, १८ ऑक्टोबर २०२५– भारतात पेट्रोल आणि डिझेलचे वितरण करणारे पेट्रोल पंप हे केवळ इंधन पुरवठा केंद्रच नाहीत, तर ते प्रवाशांच्या दैनंदिन गरजांसाठी एक महत्त्वाचे हब आहेत. केंद्र सरकारच्या नियमांनुसार, पेट्रोल पंप मालकांना ग्राहकांसाठी काही मूलभूत सुविधा पुरवणे बंधनकारक आहे. या सुविधा मोफत असाव्यात आणि त्यांचे पालन न केल्यास दंड किंवा परवाना रद्द होऊ शकतो. या लेखात आम्ही पेट्रोल पंप मालकांच्या अनिवार्य जबाबदाऱ्या, संबंधित कायदे आणि महाराष्ट्रातील विशेष तरतुदींचा सविस्तर अभ्यास करत आहोत.

 परिचय: पेट्रोल पंपांच्या जबाबदाऱ्या का अनिवार्य?

भारतात सुमारे ८०,००० पेक्षा जास्त पेट्रोल पंप आहेत, ज्यात इंडियन ऑइल कॉर्पोरेशन (IOCL), हिंदुस्तान पेट्रोलियम (HPCL) आणि भारत पेट्रोलियम (BPCL) सारख्या तेल विपणन कंपन्या (OMCs) चे नेटवर्क प्रमुख आहे. हे पंप रस्ता वाहतुकीच्या सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाचे आहेत, कारण ते अपघात, आरोग्य आणि स्वच्छतेशी संबंधित आहेत. केंद्र सरकारच्या **मार्केटिंग डिसिप्लिन गाइडलाइन्स (MDG)** आणि **पेट्रोलियम अँड एक्सप्लोसिव्हज सेफ्टी ऑर्गनायझेशन (PESO)** च्या नियमांनुसार, पेट्रोल पंप मालकांना ग्राहकांसाठी काही सुविधा पुरवणे अनिवार्य आहे. हे नियम २००२ पासून आहेत आणि २०२५ पर्यंत अपडेट झाले आहेत, ज्यात स्वच्छ भारत अभियान आणि पर्यावरण संरक्षणावर भर देण्यात आला आहे.

या सुविधांचे मुख्य उद्देश म्हणजे ग्राहक संरक्षण, रस्ता सुरक्षितता आणि सार्वजनिक आरोग्य. जर मालक या नियमांचे पालन करत नसतील, तर ग्राहक OMC हेल्पलाइन किंवा कन्झ्युमर फोरममध्ये तक्रार नोंदवू शकतात.

मुख्य अनिवार्य सुविधा

पेट्रोल पंप मालकांना खालील सुविधा पुरवणे बंधनकारक आहे. या मोफत असाव्यात आणि पंपच्या कार्यरत तासांमध्ये उपलब्ध असाव्यात:

1. मोफत हवा भरण्याची सुविधा (Free Air-Filling for Tyres):

   - प्रत्येक पंपावर वाहनांच्या टायर्ससाठी मोफत हवा भरण्याची व्यवस्था असणे आवश्यक आहे. यात कॅलिब्रेटेड एअर गेज (दाब मोजण्याचे यंत्र) समाविष्ट आहे.

   - कायद्याची तरतूद: MDG अंतर्गत अनिवार्य; दैनंदिन तपासणी बंधनकारक. हे नियम दोन-चाकी आणि चार-चाकी वाहनांसाठी लागू आहेत.

   - उद्देश: अपघात टाळणे आणि वाहन सुरक्षितता. महाराष्ट्रात वजन आणि माप विभाग (Legal Metrology Department) वार्षिक तपासणी करतो.

2. स्वच्छ पिण्याचे पाणी (Potable Drinking Water):

   - पंपावर स्वच्छ आणि सुरक्षित पिण्याचे पाणी (उदा., कूलर किंवा फिल्टर वॉटर) उपलब्ध करणे बंधनकारक आहे.

   - कायद्याची तरतूद: MDG अंतर्गत; कोणतेही शुल्क आकारता येत नाही. महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण बोर्ड (MPCB) तपासणी करते.

   - उद्देश: प्रवाशांच्या आरोग्यासाठी, विशेषतः लांबच्या प्रवासात.

3. स्वच्छ शौचालये (Clean Toilet Facilities):

   - पुरुष आणि महिलांसाठी वेगळी, स्वच्छ आणि कार्यरत शौचालये असणे अनिवार्य आहे. हे २४ तास उपलब्ध असावेत आणि प्रकाश, पाणी आणि स्वच्छता व्यवस्था असावी.

   - कायद्याची तरतूद: MDG आणि स्वच्छ भारत अभियान (Swachh Bharat Mission) अंतर्गत. २०१७ च्या MoPNG सर्कुलरनुसार सर्व पंपांवर हे बंधनकारक आहे.

   - उद्देश: सार्वजनिक स्वच्छता. महाराष्ट्रात नगरपालिका किंवा ग्रामपंचायत तपासणी करते, आणि उल्लंघन झाल्यास फोटो पुरावा घेऊन दंड लावला जातो.

4. प्राथमिक उपचार किट (First Aid Box):

   - अपघात किंवा आपत्कालीन परिस्थितीसाठी पूर्ण प्राथमिक उपचार बॉक्स आणि प्रशिक्षित कर्मचारी असणे आवश्यक.

   - कायद्याची तरतूद: MDG आणि PESO नियमांनुसार; महाराष्ट्र अग्निशमन विभागाची मंजुरी लागते.

   - उद्देश: रस्ता अपघातांमध्ये तात्काळ मदत.

5. इंधन प्रमाण आणि गुणवत्ता तपासणी (Fuel Quantity and Quality Check):

   - ५ किंवा १० लिटर प्रमाणित मेजर कॅनसह इंधन प्रमाण तपासणी मोफत उपलब्ध.

   - फिल्टर पेपरद्वारे इंधन गुणवत्ता तपासणी.

   - कायद्याची तरतूद: Legal Metrology Act २००९ आणि MDG अंतर्गत; वार्षिक कॅलिब्रेशन बंधनकारक.

   - उद्देश: ग्राहक फसवणुकीपासून संरक्षण.

6. अग्निशमन आणि सुरक्षितता उपकरणे (Firefighting and Safety Equipment):

   - अग्निशमन यंत्रे, सेफ्टी किट आणि प्रशिक्षित कर्मचारी.

   - कायद्याची तरतूद: PESO आणि Factories Act अंतर्गत.

   - उद्देश: सुरक्षित वातावरण.

7. इतर सुविधा:

   - स्टेशन मॅनेजर आणि कर्मचाऱ्यांचे संपर्क क्रमांक प्रदर्शित.

   - आपत्कालीन टेलिफोन सुविधा (काही ठिकाणी अनिवार्य).

   - रात्रीच्या प्रकाश व्यवस्था आणि साइनबोर्ड्स.

संबंधित कायदे आणि नियम

- मार्केटिंग डिसिप्लिन गाइडलाइन्स (MDG): OMCs द्वारे जारी; २०२५ मध्ये अपडेट झाले, ज्यात पर्यावरण आणि डिजिटल तपासणीवर भर.

- Legal Metrology Act २००९: प्रमाण आणि वजन तपासणी.

- PESO नियम: सुरक्षितता आणि स्फोटक पदार्थांसाठी.

- Swachh Bharat Mission: शौचालयांसाठी MoPNG सर्कुलर (२०१७).

- महाराष्ट्रातील विशेष: राज्य सरकार वार्षिक ऑडिट अनिवार्य करते; MPCB आणि अग्निशमन विभाग नियमित तपासणी करतात. उल्लंघन झाल्यास ₹५०,००० पर्यंत दंड.

तक्रार आणि अंमलबजावणी

- तक्रार नोंदवणे: OMC टोल फ्री (१८००-२३३३५५५), OMC अॅप किंवा कन्झ्युमर फोरम.

- दंड: उल्लंघनावर ₹१०,००० ते ₹१ लाख दंड किंवा परवाना रद्द.

- अंमलबजावणी: OMCs आणि राज्य विभाग नियमित ऑडिट करतात.

समारोप: ग्राहक हक्क आणि जबाबदारी

पेट्रोल पंप हे इंधन पुरवठ्यापलीकडे एक सामाजिक सेवा केंद्र आहेत. २०२५ मध्ये पर्यावरण आणि डिजिटल सुरक्षेवर भर देऊन हे नियम अधिक मजबूत झाले आहेत. ग्राहकांनी या सुविधांचा फायदा घ्यावा आणि उल्लंघन दिसल्यास तक्रार नोंदवावी. हे नियम पालन केल्यास रस्ता वाहतुकीची सुरक्षितता वाढेल आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारेल. अधिक माहितीसाठी OMC वेबसाइट्स पहा

न्यूज़ पेपर, टीवी व डिजिटल मीडिया वर बातमी व जाहिरात देण्यासाठी संपर्क करा. 9834985191. आपले हक्क आणि समस्यांच्या निराकरणासाठी आपल्या पंचक्रोशीतील मीडिया शी संपर्क करा, स्थानिक पातळीवर काम करणाऱ्या पत्रकारांना प्रोत्साहन द्या. तरच भ्रष्टाचार संपेल आणि भरभराटीचे दिवस येतील.

 ब्रेकिंग न्यूज, सरकारी व खासगी जॉब अपडेट, सरकारी योजना व इतर महत्त्वपूर्ण माहिती तुमच्या मित्र परिवारातील लोकांना मिळण्यासाठी आमचा 9834985191 हा नंबर तुमच्या गावातील व् इतर् WhatsApp गृपमध्ये ॲड करा.