महाराष्ट्रात ग्रामीण भागाच्या विकासासाठी त्रिस्तरीय पंचायतराज व्यवस्था आहे :

1. ग्रामपंचायत (गाव पातळी)  

2. पंचायत समिती (तालुका/ब्लॉक पातळी)  

3. जिल्हा परिषद (जिल्हा पातळी)

यापैकी दुसरी आणि तिसरी पातळी म्हणजे पंचायत समिती आणि जिल्हा परिषद. या दोन्ही संस्था ग्रामीण भागातील मूलभूत सुविधा, शिक्षण, आरोग्य, रस्ते, पाणी, स्वच्छता, गरीबी निर्मूलन अशा अनेक योजना राबवतात.जिल्हा परिषद आणि पंचायत समिती : संपूर्ण माहिती | सदस्यांचे अधिकार, जबाबदाऱ्या आणि कार्य

जिल्हा परिषद म्हणजे काय?

- जिल्हा परिषद ही जिल्हा पातळीवरील सर्वोच्च स्थानिक स्वराज्य संस्था आहे.

- ती महाराष्ट्र जिल्हा परिषद व पंचायत समिती अधिनियम, १९६१ नुसार कार्य करते.

- प्रत्येक जिल्ह्यात एकच जिल्हा परिषद असते (मुंबई शहर व उपनगरे वगळता).

- मुख्यालय जिल्हा ठिकाणी असते.

- सध्यस्थितीत महाराष्ट्रात ३४ जिल्हा परिषदा आहेत.

#Ad | स्पॉन्सर्ड

ही जाहिरात आहे | Sponsored by RightPost | IT Rules 2021 अनुपालन

#Ad | स्पॉन्सर्ड

ही जाहिरात आहे | Sponsored by RightPost | IT Rules 2021 अनुपालन

 पंचायत समिती म्हणजे काय?

- पंचायत समिती ही तालुका/ब्लॉक पातळीवरील मध्यवर्ती संस्था आहे.

- एका जिल्ह्यात कितीही पंचायत समित्या असू शकतात (साधारणतः ८ ते १८).

- प्रत्येक पंचायत समितीमध्ये त्या ब्लॉकमधील सर्व ग्रामपंचायती येतात.

- सध्यस्थितीत महाराष्ट्रात एकूण ३५१ पंचायत समित्या आहेत.

 सदस्य कसे निवडले जातात?

जिल्हा परिषद सदस्य (झेडपी सदस्य)

- जिल्ह्याला निवडणूक प्रभागाप्रमाणे (साधारणतः ५० ते ७५ प्रभाग) विभागले जाते.

- प्रत्येक प्रभागातून एक सदस्य थेट जनतेतून निवडून येतो.

- निवडणूक प्रभागाची लोकसंख्या साधारण ३५,००० ते ४५,००० असते.

- आरक्षण : अनुसूचित जाती, जमाती, इतर मागासवर्ग, महिला (५०%) यांच्यासाठी आरक्षण असते.

 पंचायत समिती सदस्य (पीएस सदस्य)

- पंचायत समितीचे सदस्य दोन प्रकारचे असतात :

  1. थेट निवडून आलेले सदस्य (प्रत्येक निवडणूक प्रभागातून एक)

  2. सहसदस्य (आपोआप सदस्य) – त्या ब्लॉकमधील सर्व सरपंच

- निवडणूक प्रभागाची लोकसंख्या साधारण १२,००० ते १५,००० असते.

- येथेही ५०% महिला आरक्षण लागू आहे.

जिल्हा परिषद व पंचायत समितीचे प्रमुख अधिकारी

- जिल्हा परिषद : मुख्य कार्यकारी अधिकारी (CEO) – IAS दर्जाचा

- पंचायत समिती : गटविकास अधिकारी (BDO) – राज्य सेवेतील अधिकारी

 जिल्हा परिषद सदस्यांचे मुख्य अधिकार व कर्तव्ये

1. जिल्ह्यातील सर्व विकास आराखडा मंजूर करणे  

2. जिल्हा वार्षिक योजना तयार करणे आणि अंमलबजावणी करणे  

3. प्राथमिक शिक्षण, जिल्हा परिषद शाळा, आरोग्य केंद्रे, पशुवैद्यक दवाखाने यांची देखरेख  

4. रस्ते, पाणीपुरवठा योजना, स्वच्छता, ग्रामीण गृहनिर्माण योजना मंजूर करणे  

5. विविध समित्यांमध्ये (शिक्षण, आरोग्य, बांधकाम, महिला-बालकल्याण) काम करणे  

6. जिल्हा परिषदेच्या बैठकीत अर्थसंकल्प मंजूर करणे  

7. गावांना निधी वाटप सुचवणे  

8. जनतेच्या तक्रारी ऐकणे आणि सोडवणे

पंचायत समिती सदस्यांचे मुख्य अधिकार व कर्तव्ये

1. तालुकास्तरीय विकास योजना तयार करणे आणि अंमलबजावणी करणे  

2. ग्रामपंचायतींना तांत्रिक व आर्थिक मार्गदर्शन करणे  

3. पंचायत समितीच्या निधीतून रस्ते, पाणी, शाळा दुरुस्ती, स्वच्छता मोहीम राबवणे  

4. रोजगार हमी योजना, मनरेगा, स्वच्छ भारत मिशन यांची अंमलबजावणी पाहणे  

5. ग्रामसभांचे आयोजन आणि उपस्थिती  

6. सरपंच व ग्रामसेवकांना मार्गदर्शन करणे  

7. तालुक्यातील सर्व ग्रामपंचायतींच्या कामाची पाहणी करणे

दोन्ही सदस्यांना मिळणारे मानधन व सुविधा (२०२५ पर्यंतची माहिती)

- जिल्हा परिषद सदस्य : सुमारे ₹१२,००० ते ₹१५,००० मासिक मानधन + बैठक भत्ता + मोबाईल-प्रवास भत्ता

- पंचायत समिती सदस्य : सुमारे ₹६,००० ते ₹८,००० मासिक मानधन + भत्ता

- दोघांना सरकारी योजनांचा लाभ (विमा, निवृत्तीवेतन योजना लागू करण्यात येत आहे)

 निष्कर्ष

जिल्हा परिषद आणि पंचायत समिती ही ग्रामीण महाराष्ट्राची खरी विकासाची चाके आहेत. या संस्थांमधील निवडून आलेले सदस्य आणि सहसदस्य (सरपंच) यांच्यावर खूप मोठी जबाबदारी असते. जर हे सदस्य प्रामाणिकपणे, पारदर्शकतेने आणि जनतेच्या हितासाठी काम करतील तर खऱ्या अर्थाने गावांचा आणि ग्रामीण भागाचा कायापालट होऊ शकतो.

तुम्ही जर जिल्हा परिषद किंवा पंचायत समितीचे सदस्य असाल किंवा निवडणूक लढवण्याचा विचार करत असाल, तर प्रथम तुमच्या भागातील गरजा समजून घ्या, विकासाचा स्पष्ट आराखडा तयार करा आणि जनतेला विश्वासात घेऊन काम SourceCode: काम करा.

ग्रामीण विकासाची जबाबदारी आता आपल्या हातात आहे!

लेख लिहिले : rightpost.in टीम  

प्रकाशित : डिसेंबर २०२५

न्यूज़ पेपर, टीवी व डिजिटल मीडिया वर बातमी व जाहिरात देण्यासाठी संपर्क करा. 9834985191. आपले हक्क आणि समस्यांच्या निराकरणासाठी आपल्या पंचक्रोशीतील मीडिया शी संपर्क करा, स्थानिक पातळीवर काम करणाऱ्या पत्रकारांना प्रोत्साहन द्या. तरच भ्रष्टाचार संपेल आणि भरभराटीचे दिवस येतील.

 ब्रेकिंग न्यूज, सरकारी व खासगी जॉब अपडेट, सरकारी योजना व इतर महत्त्वपूर्ण माहिती तुमच्या मित्र परिवारातील लोकांना मिळण्यासाठी आमचा 9834985191 हा नंबर तुमच्या गावातील व् इतर् WhatsApp गृपमध्ये ॲड करा.